Στις απαρχές του 16^ου αιώνα μοναδικός πανευρωπαϊκός θεσμός στην Ευρώπη ήταν η Καθολική Εκκλησία, αφού οι εκκλησιαστικοί νόμοι είχαν εφαρμογή παντού και ίσχυαν παράλληλα με αυτούς των κοσμικών. Όμως οι ηθικές και υλικές παρεκτροπές της Εκκλησίας είχαν ως αποτέλεσμα την δημιουργία κλίματος δυσαρέσκειας απέναντι της.

Το Μεταρρυθμιστικό κίνημα που ξέσπασε αρχικά με τον Λούθηρο (1483-1546 μ.Χ.) στη Γερμανία το 1517 μ.Χ. ήταν αποτέλεσμα αυτής της δυσαρέσκειας και συνέπεια των πολιτικών και οικονομικών συνθηκών της εποχής, ενώ κατάφερε να έχει απήχηση σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Η Λουθηρανική Μεταρρύθμιση προκάλεσε και άλλες μεταρρυθμιστικές κινήσεις όπως του Ούρλιχ Ζβίγγλιου (1484-1531 μ.Χ.) στη Ζυρίχη, των «αναβαπτιστών», ενός ριζοσπαστικού κινήματος που εμφανίστηκε στην Σαξονία, και του Καλβινισμού που ξεκίνησε στην Γενεύη από τον Ιωάννη Καλβίνο (1509-1564 μ.Χ.).   Οι εκκλησίες που συγκροτήθηκαν από τα κινήματα αυτά ήταν ανεξάρτητες και ονομάστηκαν προτεσταντικές.

Από τα μέσα του 15^ου αιώνα με την βοήθεια της τυπογραφίας, η οποία επεκτεινόταν ραγδαία, άρχισε να αναπτύσσεται η εθνική συνείδηση με συνέπεια  τη δημιουργία εθνικών κρατών. Στα πλαίσια ομογενοποίησης του έθνους και κατ’ επέκταση του πληθυσμού προκληθήκαν από τους ηγέτες, εκκλησιαστικούς και κοσμικούς, θρησκευτικοί διωγμοί και πόλεμοι με αποτέλεσμα την αλληλοεξόντωση των οπαδών της μίας ή της άλλης εκκλησίας.

Στη Γερμανία ξέσπασε ο πρώτος θρησκευτικός πόλεμος (Σμαλκαλδικός Πόλεμος, 1546-1547 μ.Χ.) μεταξύ του αυτοκράτορα Κάρολου Ε’ (1500-1558 μ.Χ.)  και των προτεσταντών ηγεμόνων, ο οποίος τερματίστηκε με την ειρήνη της Αυγούστας 1555 μ.Χ.. Αυτή έθετε την οικονομική και θρησκευτική ζωή των υπηκόων της Αυτοκρατορίας υπό τον άμεσο έλεγχο του τοπικού ηγεμόνα.

Πιο μακροχρόνιος και αιματηρός ήταν ο θρησκευτικός πόλεμος στη Γαλλία όπου την Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου το 1572 μ.Χ. και με βασιλική ανοχή σφαγιάσθηκαν οι Γάλλοι προτεστάντες (Ουγενότοι). Οι εχθροπραξίες σταμάτησαν με το βασιλικό διάταγμα της Νάντης 1598 μ.Χ. του Ερρίκου Δ’ (1553-1610 μ.Χ.), σύμφωνα με το οποίο ο καθολικισμός ανακηρύχθηκε επίσημη θρησκεία αλλά παραχωρήθηκαν δικαιώματα στους προτεστάντες.

Στην Αγγλία ο Ερρίκος Η’ (1491-1547) ανακήρυξε την εκκλησία ανεξάρτητη με συγκερασμό προτεσταντικών και καθολικών στοιχείων. Οι θρησκευτικές διαμάχες κατευνάστηκαν όταν ανέβηκε στον θρόνο η Ελισάβετ Α’ (1533-1603 μ.Χ.) η οποία υιοθέτησε το προτεσταντικό δόγμα με τη διατήρηση του επισκοπικού συστήματος και του καθολικού τελετουργικού. Η εκκλησία αυτή επηρεάστηκε ιδεολογικά περισσότερο από τον Ούρλιχ Ζβίγγλιο και κατόπιν ονομάστηκε Αγγλικανική.

Στις θρησκευτικές συγκρούσεις οφείλεται η ανεξαρτησία της Ολλανδίας. Ο Καλβινισμός είχε μεγάλη απήχηση στις Κάτω Χώρες και οι Ισπανοί στέλνοντας στρατό κατάφεραν να επικρατήσουν στις νότιες επαρχίες, το σημερινό Βέλγιο, αλλά τελικά το 1609 ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος Γ’ (1578-1621 μ.Χ.) αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Ολλανδίας. Τα ριζοσπαστικά δόγματα (π.χ. αναβαπτιστές, μενωνίτες) που αναπήδησαν, έγιναν στόχος διωγμών και οι οπαδοί τους είτε φυλακίζονταν είτε εκτελούνταν. Πολλοί ριζοσπάστες ηγέτες μαζί με τους οπαδούς τους μετακινήθηκαν σε περιοχές της Ευρώπης που ήταν πιο ανεκτικές όπως η Τσεχία και η Πολωνία. Ο τελευταίος θρησκευτικός πόλεμος που ξέσπασε ήταν ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648 μ.Χ.) στον οποίο είχαν εμπλοκή πολλές ευρωπαϊκές χώρες.

Επακόλουθες συνέπειες των θρησκευτικών πολέμων ήταν οι αυξημένες πιθανότητες θανάτου του μέσου Ευρωπαίου, οι καταστροφές αγροτικών κοινοτήτων και σοδειών, η διακοπή λειτουργίας πολλών πανεπιστημίων, η δημιουργία προσφυγικών ρευμάτων από πολλές περιοχές της Ευρώπης, οι θρησκευτικές διώξεις Εβραίων και Μουσουλμάνων και οι εικονοκλαστικές ταραχές.

Συνέπεια των Μεταρρυθμιστικών κινημάτων ήταν να επιταχυνθούν οι διαδικασίες εσωτερικής αναμόρφωσης της καθολικής Εκκλησίας. Η Καθολική Μεταρρύθμιση (Αντιμεταρρύθμιση) βασίστηκε στις αποφάσεις του Συμβουλίου του Τριδέντο (1545-1563) που αναφέρονταν στη βελτίωση της εκπαίδευσης του κλήρου, στην κατάργηση της σιμωνίας, στον αυστηρότερο έλεγχο της ζωής των κληρικών, στην καταπολέμηση της πολυτέλειας στην παπική Αυλή και σε αλλαγές στην είσπραξη των εκκλησιαστικών φόρων και στις δικαστικές διαδικασίες.

Επιπρόσθετα, ελήφθησαν μέτρα για την καταπολέμηση της διάδοσης του προτεσταντικού δόγματος όπως η ίδρυση της Ιεράς Εξέτασης (1542 μ.Χ.) η οποία εξέταζε τις αιρετικές απόψεις, η έκδοση καταλόγου απαγορευμένων βιβλίων (Index) τα οποία δεν επιτρεπόταν να εκτυπώνονται και η δημιουργία νέων θρησκευτικών ταγμάτων. Το πιο μαχητικό θρησκευτικό τάγμα ήταν το τάγμα των Ιησουιτών το οποίο ιδρύθηκε από τον Ιγνάτιο Λογιόλα (1491-1556 μ.Χ.) το 1534 μ.Χ. στο Παρίσι. Κύριες δραστηριότητες του τάγματος ήταν η ίδρυση πανεπιστημίων και σχολείων για την εκπαίδευση του κλήρου και του λαού και ο προσηλυτισμός οπαδών αντιπάλων δογμάτων.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

1. Serge Berstein, Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης, Τόμος 1, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997

2. E. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, Τόμος Α’, Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1983

3. MerryE. Wiesner-Hanks, Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789, Εκδόσεις Ξιφαράς, Αθήνα 2008