Τον 15ο αιώνα η εκπαίδευση ελεγχόταν από την Καθολική Εκκλησία. Με αφορμή την Μεταρρύθμιση η κατάσταση άρχισε να αλλάζει και η εκπαίδευση έγινε πιο προσιτή σε όλους, διότι τόσο οι προτεστάντες όσο και οι καθολικοί υποστήριζαν την εκπαίδευση των μαζών. Οι προτεστάντες επικροτούσαν την ίδρυση από τις δημοτικές αρχές σχολείων και κολλεγίων στα οποία διδάσκονταν η ανάγνωση στην τοπική διάλεκτο και οι αρχές του θρησκευτικού δόγματος. Με τη διδασκαλία της ανάγνωσης στην καθομιλουμένη δόθηκε η δυνατότητα στον απλό λαό να μπορεί να διαβάζει την Βίβλο και τα θρησκευτικά κείμενα του δόγματός του με αποτέλεσμα τη γρηγορότερη εξάπλωση του. Επιπρόσθετα τα σχολεία και τα κολλέγια γίνονται εκπαιδευτήρια των παστόρων και των εκκλησιαστικών αξιωματούχων του νέου δόγματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ίδρυση από τον Ιωάννη Καλβίνο κολλεγίου στην Γενεύη,  όπου εκπαιδεύονταν πάστορες και στο οποίο διδασκόταν μεταξύ των άλλων η Κατήχησή του.

Η Καθολική Εκκλησία αρχικά ήταν αντίθετη με την ίδρυση σχολείων από τους κοσμικούς αλλά η στάση της άλλαξε μέσω της δράσης των θρησκευτικών ταγμάτων και ειδικότερα των Ιησουιτών. Οι Ιησουίτες στελέχωσαν τα σχολεία  των κοσμικών παρέχοντας μόρφωση στους απλούς ανθρώπους, ώστε να μπορούν να διαβάζουν τα θρησκευτικά κείμενα του καθολικού δόγματος, και εκπαιδεύοντας τον μελλοντικό κλήρο.

Στις περιοχές που επικράτησε ο προτεσταντισμός υπήρξαν άμεσες αλλαγές αναφορικά με την Εκκλησία αφού δημεύτηκε η εκκλησιαστική περιουσία και έκλεισαν τα μοναστήρια. Οι τοπικοί ηγεμόνες έθεσαν την εκκλησία υπό την κυριαρχία τους και εκμεταλλεύτηκαν τις προσόδους της, ενώ ο έλεγχος των νέων εκκλησιαστικών δικαστηρίων και η διαχείριση των φορολογικών μηχανισμών γινόταν πλέον από τους ίδιους. Η Μεταρρύθμιση τους έδωσε τη δυνατότητα να επεκτείνουν τη δράση τους και σε άλλους κοινωνικούς θεσμούς όπως είναι η ίδρυση πτωχοκομείων, σχολείων και πανεπιστημίων. Νεωτερισμός του Καλβινισμού ήταν ο ενεργός ρόλος των κοσμικών στη διοίκηση της Εκκλησίας με τη συμμετοχή τους στο Εκκλησιαστικό συμβούλιο και τα περιφερειακά όργανα.

Αντίστοιχα στις Καθολικές περιοχές η εξουσία των επισκόπων και των εκκλησιαστικών δικαστηρίων ενισχύθηκε, ιδρύθηκε η Ιερά Εξέταση και αναμορφώθηκε η φορολογία. Η Ισπανία ίδρυσε τη δική της Ιερά Εξέταση η οποία δρούσε ανεξάρτητα από τον Πάπα.

Οι προτεστάντες υποστήριζαν το θεσμό του γάμου και θεωρούσαν ότι «ήταν ένα γιατρικό που ευλόγησε ο Θεός», ενώ όταν ένας γάμος δεν πήγαινε καλά, μόνη λύση αποτελούσε το διαζύγιο και ένας δεύτερος γάμος. Στο δόγμα επιτρεπόταν στους κληρικούς να παντρεύονται ενώ ιδρύθηκαν προτεσταντικά δικαστήρια με αρμοδιότητα την επίλυση των γαμήλιων διενέξεων και την τήρηση ληξιαρχικών αρχείων. Οι καθολικοί αντίθετα επέτρεπαν μόνο τη διάσταση των συζύγων χωρίς την δυνατότητα νέου γάμου, ενώ με την Σύνοδο του Τριδέντο διατηρήθηκε ο θεσμός αυτός καθώς και η αγαμία για τους καθολικούς κληρικούς.

Βασική θέση του Λούθηρου ήταν η απόρριψη της πρωτοκαθεδρίας της Παπικής εξουσίας και η θεώρηση των Γραφών ως μόνη πηγή της πίστης. Ο πιστός όφειλε να μπορεί να τις μελετά απαλλαγμένες από τα μεσαιωνικά σχόλια της Εκκλησίας. Συνεπώς τα θρησκευτικά βιβλία τυπώνονταν στην τοπική διάλεκτο και η λειτουργία στην Εκκλησία απλοποιήθηκε και άρχισε να πραγματοποιείται στην καθομιλουμένη. Αυτό αποτέλεσε έναυσμα για την προώθηση του ατομικισμού και την απαγκίστρωση του ατόμου από την συλλογικότητα του Μεσαίωνα.

Ορισμένοι προτεστάντες, κυρίως στην Γαλλία, θεωρούσαν φυσιολογική την αντίδραση απέναντι στη βασιλική εξουσία και διατύπωσαν την άποψη ότι, όταν ένας ηγεμόνας εξελίσσεται σε τύραννο, ο λαός οφείλει να επαναστατεί. Την ίδια στάση κράτησαν και οι Καθολικοί και ιδιαίτερα το τάγμα των Ιησουιτών οι οποίοι θεωρούσαν νόμιμο το δικαίωμα του λαού να επαναστατεί όταν ο βασιλιάς αντιβαίνει στις επιταγές του Θεού. Οι απόψεις αυτές εξέφραζαν τις πρώτες δημοκρατικές σκέψεις που διατυπώθηκαν στην Νεώτερη Ευρώπη.

Με τη Μεταρρύθμιση η θρησκευτική ενότητα της Καθολικής Ευρώπης διασπάσθηκε δεδομένου ότι το προτεσταντικό δόγμα το είχαν ασπασθεί πολλές χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης. Η τελευταία προσπάθεια για πολιτική ενότητα του Αυτοκράτορα Κάρολου Ε’ απέτυχε, διότι οι υπήκοοι του πίστευαν σε διαφορετικά δόγματα. Η Μεταρρύθμιση συνέβαλε στη διάσπαση της Ευρώπης, στην εδραίωση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων και στη γέννηση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Την περίοδο της Μεταρρύθμισης ενισχύθηκε το εμπόριο και όλο και περισσότεροι άνθρωποι άρχισαν να ασχολούνται με εμπορικές και οικοτεχνικές δραστηριότητες. Το καθολικό δόγμα όμως έθετε περιορισμούς στην επιχειρηματική δραστηριότητα με το να θεωρεί το κέρδος και τη χρέωση τόκων ανηθικότητα. Στις προτεσταντικές περιοχές δεν ίσχυσε αυτή η θεώρηση διότι υποστηριζόταν ότι η σκληρή εργασία, η ηθική συμπεριφορά και ο πειθαρχημένος τρόπος ζωής αποτελούσαν σημάδι ότι ο πιστός συγκαταλέγεται στους εκλεκτούς του Θεού. Η σκέψη αυτή ώθησε τους ανθρώπους να αναπτύξουν το επιχειρηματικό τους πνεύμα, και γενικότερα να μεταβούν από την στατική οικονομία του Μεσαίωνα σε μια καπιταλιστική.

Τα Μεταρρυθμιστικά κινήματα είχαν συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων και η κατηγοριοποίηση των συνεπειών αυτών δεν μπορεί να είναι μονοδιάστατη, διότι επηρεάστηκαν από αυτά όλες οι πτυχές της καθημερινότητας, από τις πιο απλές, όπως οι αλλαγές στον τρόπο τέλεσης της Θείας Λειτουργίας, μέχρι τις πιο σύνθετες, όπως η υιοθέτηση σύγχρονων καπιταλιστικών διαδικασιών. Παράγοντες που ουσιαστικά συνετέλεσαν να ξεσπάσουν τα κινήματα αυτά ήταν η υιοθέτηση της ουμανιστικής σκέψης από πολλούς λόγιους και η Αναγεννησιακή τέχνη με το θαυμασμό του ωραίου. Ο συνδυασμός των παραπάνω με την ανακάλυψη της Νέας Γης, κατέστησε τα ευρωπαϊκά κράτη δυνάμεις παγκόσμιας εμβέλειας.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

1. Serge Berstein, Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης, Τόμος 1, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997

2. E. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, Τόμος Α’, Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1983

3. MerryE. Wiesner-Hanks, Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789, Εκδόσεις Ξιφαράς, Αθήνα 2008