Περιγράφοντας το βιομηχανικό Μάντσεστερ στα 1835 ο πολιτικός στοχαστής Alexis de Tocqueville σημειώνει: «Ένας πυκνός, μαύρος καπνός καλύπτει την πολιτεία. (…) Μέσα από αυτόν τον δυσωδέστατο βορβορότοπο πηγάζει ο μεγαλύτερος ποταμός της ανθρώπινης βιομηχανίας ο οποίος, ακολούθως, γονιμοποιεί την οικουμένη. Από αυτόν τον ρυπαρό οχετό ρέει καθαρό χρυσάφι. Εδώ το ανθρώπινο πνεύμα τελειοποιείται και αποκτηνώνεται. Εδώ ο πολιτισμός παράγει τα θαύματα του και ο πολιτισμένος άνθρωπος ξαναγίνεται σχεδόν άγριος» .

Σύμφωνα με τους ιστορικούς στον Αγγλικό χώρο κατά τη δεκαετία του 1780 και μετά φαίνεται να συντελούνται αλλαγές με επαναστατικό χαρακτήρα. Η επανάσταση που ξέσπασε πήρε τον όρο “βιομηχανική επανάσταση” και είχε να κάνει αρχικά με τις ραγδαίες αλλαγές, που καταγράφηκαν την περίοδο εκείνη, στις οικονομικές δομές και έπειτα στους απότομους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που επέφεραν αυτές. Οι μεταβολές αυτές ήταν προϊόντα ρυθμίσεων του παρελθόντος που πραγματοποιήθηκαν στον Αγγλικό χώρο και κυρίως είχαν να κάνουν με τα ιδιοκτησιακά καθεστώτα και τη διεύρυνση των αγορών. Σημαντικός παράγοντας θεωρούνταν οι μετασχηματισμοί στην γεωργία οι οποίοι  συνέβαλαν καθοριστικά στην υποστήριξη της ραγδαίας εκβιομηχάνισης όπως ήταν η αύξηση της παραγωγής και κατ’ επέκταση η συντήρηση της δημογραφικής αύξησης, η συσσώρευση κεφαλαίου και η παροχή πληθώρας εργατικών χεριών.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο “εκσυγχρονισμού” του γεωργικού τομέα, κυρίαρχη μεταβολή που συντελέστηκε ήταν η μετατροπή του οικονομικού συστήματος. Αυτό σταδιακά δεν βασιζόταν στην εκμετάλλευση της γης και κατ’ επέκταση στο γεωργικό τομέα, αλλά στη βιομηχανία και το ιδιωτικό κέρδος. Ως εκ τούτου οι φεουδαλικοί δεσμοί, που κατίσχυαν μέχρι πρότινος, αρχίσαν να διαρρηγνύονται και η οικονομία να μετατρέπεται από γεωργική σε βιομηχανική.  Η οικονομική δραστηριότητα μεταβλήθηκε σημαντικά δεδομένου ότι δημιουργήθηκαν νέες συνθήκες ανταγωνιστικής αγοράς, αυξήθηκε η παραγωγικότητα, ενώ δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση από την κοινωνία στο κέρδος και την οικονομική ανάπτυξη μέσω των επενδύσεων. Επιπλέον, η μισθωτή εργασία κυριάρχησε δεδομένου ότι η οικοτεχνική επιχείρηση ήταν υπό πτώση και οι βιομηχανίες αυξάνονταν ραγδαία. Το χρήμα πλέον κυβερνούσε και σταδιακά η οικονομία μετασχηματιζόταν σε καπιταλιστική.

Η αναδιάρθρωση των οικονομικών δόμων επέφερε και κοινωνικούς μετασχηματισμούς στην υπάρχουσα αγροτική κοινωνία. Βασικό χαρακτηριστικό ήταν η μαζική μετακίνηση αγροτών λόγω ανέχειας στις πόλεις ως εργατικό δυναμικό των βιομηχανιών και η δημιουργία μίας αστικής κοινωνίας. Η μετακίνηση αυτή είχε ως συνέπεια τη μείωση του αγροτικού πληθυσμού και ταυτόχρονα την αύξηση του συνολικού πληθυσμού με αποτέλεσμα την ταχεία αστικοποίηση η οποία με τη σειρά της δημιούργησε άσχημες πόλεις με άναρχη δόμηση και φαινόμενα υποβάθμισής τους. Πέραν  της υποβάθμισης αυτής και σε συνδυασμό με την υπερπροσφορά των εργατικών χεριών και την αστάθεια στην απασχόληση, στις πόλεις αυξήθηκαν οι άνεργοι, οι οποίοι ζούσαν σε εξαθλιωμένη κατάσταση. Επίσης, η νέα αστική κοινωνία δημιούργησε τα δικά της πρότυπα που αφενός μεν είχαν να κάνουν με τις νέες αστικές αρετές όπως ήταν η σκληρή δουλειά και η αποταμίευση, αφετέρου δε ήταν διάχυτη η απάθεια και η έλλειψη της χριστιανικής ευσπλαχνίας.

Επιπρόσθετο χαρακτηριστικό της περιόδου της βιομηχανικής επανάστασης ήταν η αύξηση του ρυθμού των τεχνολογικών εφαρμογών και καινοτομιών. Οι τεχνολογικές εφαρμογές είχαν να κάνουν με την εφαρμογή πρακτικών καινοτομιών στη βιομηχανία για λόγους σχετικούς με την αύξηση της παραγωγής και τη μείωση του κόστους λειτουργίας της. Οι αλλαγές που συντελέστηκαν στον τεχνολογικό τομέα επικουρήθηκαν από τον καταμερισμό και την εξειδίκευση που εφαρμόστηκε στην εργασία όποτε ήταν πιο εύκολη η αυτοματοποίηση της εργασίας και η μετάβαση από τη χειρωνακτική στη  μηχανοποιημένη. Οι εφαρμογές των τεχνολογικών  καινοτομιών στη βιομηχανία συνέβαλλαν αφενός μεν στη «μεγάλης κλίμακας παραγωγή» και στην ελάφρυνση της εργασίας, αφετέρου δε σε κοινωνικές μεταβολές σχετικά με την υποβάθμιση της εργασίας και την αύξηση της ανεργίας.

Σημαντικός παράγοντας που εδράζεται στο ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης ήταν η νέα κοινωνική διαστρωμάτωση αφού η μεσαία αστική τάξη δυναμώνει και η εργατική τάξη αποκτά συνείδηση και οργανώνεται. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό ήταν ο ανταγωνισμός μεταξύ των τάξεων για επικράτησή τους στην κρατική εξουσία η οποία πλέον είχε αποκτήσει οντότητα δεδομένου ότι η άσκηση της πολιτικής είχε ξεφύγει από το εθιμικό δίκαιο και είχε μετατοπισθεί στη θέσπιση νόμων. Οι νέες τάξεις,  αντιμέτωπες με την καθεστηκυία πολιτική σκηνή, μάχονταν να συμμετέχουν στην κρατική εξουσία. Η εργατική τάξη που την περίοδο αυτή απέκτησε ταξική συνείδηση βρίσκεται αντιμέτωπη με τους εργοδότες των εργοστασίων και την αριστοκρατία.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Hobsbawm Eric J., Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1992.

Νorth David, Δομή και μεταβολές στην Οικονομική Ιστορία, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική, 2000.

Polanyi Karl, Ο μεγάλος μετασχηματισμός: Οι πολιτικές και κοινωνικές απαρχές του καιρού μας, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Νησίδες, 2007.