Ο θεολόγος Ιάκωβος του Βιτρύ κήρυσσε κατά τον 13ο αιώνα ότι:

«Ο Θεός δημιούργησε τρία είδη ανθρώπων, τους αγρότες και άλλους εργαζομένους για να διασφαλίζουν την επιβίωση των υπολοίπων, τους ιππότες για να τους υπερασπίζονται, τους σοφούς για να τους κυβερνούν, αλλά ο διάβολος δημιούργησε ένα τέταρτο, τους τοκογλύφους. Δεν συμμετέχουν στις εργασίες των ανθρώπων και δεν θα τιμωρηθούν μαζί με τους ανθρώπους αλλά μαζί με τους διαβόλους. Στην ποσότητα χρημάτων που κερδίζουν από την τοκογλυφία αντιστοιχεί ίση ποσότητα ξύλων που θα στέλνεται στην Κόλαση για να τους κάψει. Η δίψα της απληστίας τους σπρώχνει να πιουν βρώμικο νερό […] οι τοκογλύφοι τρέφονται με πτώματα και ψοφίμια, καταναλώνοντας την τροφή που απέκτησαν τοκογλυφικά […]».

Ο Ιάκωβος του Βιτρύ (περ. 1160/70 – 1240) ήταν Γάλλος θεολόγος με έντονη κατηχητική δράση στον οποίο πριν το θάνατό του αποδόθηκε από τον Πάπα το αξίωμα του Καρδιναλίου. Κατά τη διάρκεια της ζωής του εναντιώθηκε σε διάφορες αιρέσεις, ενώ συμμετείχε ενεργά και στην Ε’ Σταυροφορία (1213 -1221). Πέρα από αξιόλογος χρονικογράφος της εποχής, αφού συνέτασσε γράμματα προς τον Πάπα για την πορεία της Σταυροφορίας, ήταν φημισμένος και για τα κηρύγματα του. Τα κηρύγματα του ήταν δημοφιλή και εστίαζαν σε μια πλειάδα θεμάτων αναφορικά με την κοινωνική καθημερινότητα της Δυτικοευρωπαϊκής κοινωνίας της εποχής.

Στα πλαίσια των κηρυγμάτων του εντάσσεται και το σχετικό χωρίο περί τοκογλυφίας. Το συγκεκριμένο χωρίο φανερώνει τις κυρίαρχες απόψεις γενικά περί δανεισμού και τόκου. Η τοκογλυφία ήταν ανήθικη πρακτική, η οποία αφενός καταδικαζόταν από την Εκκλησία, αφετέρου ασκείτο κυρίως από μια κοινωνική τάξη που δεν είχε την ευλογία του Θεού.

Μετά το πέρας των βαρβαρικών επιδρομών του 9^ου αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο σταδιακά επικράτησε το κοινωνικό οικονομικό σύστημα της φεουδαρχίας.Η κατοχή γης αποτελούσε την ισχύ του τοπικού ηγεμόνα και γύρω από αυτήν οργανώνονταν οι ανθρώπινες σχέσεις και το οικονομικό σύστημα. Κυρίαρχη οικονομική μονάδα ήταν η αγροτική οικογένεια η οποία ήταν υποτελής και εξαρτημένη από τους αριστοκράτες γαιοκτήμονες. Ο ηγεμόνας παρείχε στην αγροτική οικογένεια ένα κομμάτι γης για καλλιέργεια το οποίο ικανοποιούσε τα απολύτως απαραίτητα μέσα για την επιβίωσή της, ενώ τα έσοδα αυτών προέρχονταν από τις προσόδους των καλλιεργημένων από τους αγρότες γαιών. Από τη μία μεριά ήταν οι υποτελείς αγροτικές κοινότητες που διέθεταν τα απαραίτητα μέσα μόνο για την επιβίωση τους και από την άλλη η αριστοκρατία που επένδυε τις προσόδους της αποκλειστικά σε δωρεές και σε σπατάλες. Αυτή η συγκρότηση αποτελούσε την κυρίαρχη οικονομική νοοτροπία της εποχής η οποία χαρακτηριζόταν από στασιμότητα και όχι από θέληση για πρόοδο και ανάπτυξη.

Το οικονομικό αυτό σύστημα συνεπικουρήθηκε και από την Εκκλησία. Η χριστιανική θρησκεία αποτελούσε το θεσμό που καθόριζε τον τρόπο ζωής και γενικότερα προσδιόριζε την πνευματική ζωή της Μεσαιωνικής Ευρώπης. Εκκλησιαστικοί διανοούμενοι από τον 10^ο κιόλας αιώνα διατύπωσαν τον τριμερή διαχωρισμό της κοινωνίας, σε αυτούς που προσεύχονται, που σε αυτούς προστατεύουν και σε αυτούς που εργάζονται. Ο Θεός είχε ορίσει τις τάξεις αυτές οι οποίες ήταν τρείς: οι ιερείς, οι πολεμιστές και οι αγρότες και η τριμερής αυτή διαίρεση δεν ήταν εφικτό να διασαλευτεί διότι αποτελούσε θεϊκή βούληση. Ουσιαστικά αυτή η διαίρεση αναπαριστούσε την καθεστηκυία οικονομική, κοινωνική και πολιτική λειτουργία της Μεσαιωνικής Φεουδαρχικής κοινωνίας.

Πολλοί παράγοντες συνέβαλλαν ώστε κατά την διάρκεια του 11^ου και του 12^ου αιώνα να μεταβληθούν οι οικονομικές πρακτικές. Η βελτίωση των κλιματολογικών συνθηκών, η δημογραφική ανάπτυξη, οι σχετικές συνθήκες ειρήνευσης, η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του αγροτικού πληθυσμού με την σταδιακή κατάργηση της δουλείας ήταν μερικοί από αυτούς. Η οικονομική ανάπτυξη η οποία αποκαλείται και ως εμπορική επανάσταση επήλθε με τη βελτίωση της αγροτικής παραγωγής, την ανάπτυξη του εμπορίου και των πόλεων και τη μετάβαση από μία ανταλλακτική σε εκχρήματη οικονομία.

Το εμπόριο, η αστική ανάπτυξη και η διάδοση των νομισμάτων συνέβαλλαν ταυτόχρονα στην οικονομική άνθηση. Στον ύστερο Μεσαίωνα οι εμπορικοί οδοί διευρύνονται με τα περισσότερα εμπορικά κέντρα να έχουν σχηματιστεί στη βόρεια Ιταλία και στις Κάτω Χώρες. Οι Ιταλοί έμποροι ήταν πρωτοπόροι, εμπορεύονταν αγαθά πολυτελείας, είχαν επικρατήσει σε όλη την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, ενώ επίσης μετέφεραν εμπορεύματα και στη βόρεια Ευρώπη.Εμπορικοί οδοί ανεπτύχθησαν και σε αγορές τις υπαίθρου, στις εμποροπανήγυρεις, ενώ τα πλεονάσματα της αγροτικής παραγωγής διοχετεύονταν πλέον στις αγορές των πόλεων.Πάνω σε αυτές τις εμπορικές οδούς εδραιώθηκαν και αναπτύχθηκαν αστικά κέντρα, τα οποία αποτέλεσαν σημεία προσέλκυσης του αγροτικού πληθυσμού. Αρχικά στην ιταλική χερσόνησο υπήρχαν οι πολυπληθέστερες πόλεις ενώ σταδιακά δημιουργήθηκαν αστικά κέντρα σε όλη τη βόρεια Ευρώπη.

Η προώθηση της έμμισθης εργασίας η οποία επικροτήθηκε και από την φεουδαρχική αριστοκρατία σε συνδυασμό με την άνθηση του εμπορίου και την ανάπτυξη των πόλεων είχε ως αποτέλεσμα τη διάδοση της κυκλοφορίας του χρήματος. Ήδη από την περίοδο του πρώιμου Μεσαίωνα τα εργαστήρια κοπής νομισμάτων πολλαπλασιάζονται, ενώ οι αυξανόμενες ανάγκες σε συναλλαγές εντείνουν την τάση αυτή. Σταδιακά από τα μέσα του 11^ου αιώνα το χρήμα έγινε στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων και επιπλέον η κατοχή του αποτελούσε ένδειξη ισχύος και παράγοντας πλουτισμού.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Μπενβενίστε Ρίκα, Από τους βάρβαρους στους μοντέρνους. Κοινωνική ιστορία και ιστοριογραφικά προβλήματα της μεσαιωνικής δύσης, Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις, 2007, σ. 190-255.

Le Goff Jacques, Ο Πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Βάνιας, 1991.

Le Goff Jacques, «Οι νοοτροπίες: μια διφορούμενη ιστορία», στο Ζακ Λε Γκοφ – Πιερ Νορά (επιμ.), Το έργο της ιστορίας, τόμ. 1, Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος – Ράππα, 1988, σελ. 316-338.

https://www.theobjectivestandard.com/issues/2007-fall/morality-of-moneylending/ (11-2015). (Yaron Brook, “The Morality of Moneylending: A Short History”, The Objective Standard, Vol. 2, No. 3 Fall 2007.)