Η πολιτική σκέψη δηλαδή το πώς θα πρέπει να οργανώνονται οι ανθρώπινες κοινωνίας, οι σχέσεις μεταξύ της πολιτείας και των πολιτών καθώς και οι ηθικές θεωρίες για το ποιες πράξεις θεωρούνται ηθικά αρμόζουσες εξελίχτηκαν δια μέσου των αιώνων. Τα μεσαιωνικά χρόνια οι σχολαστικοί για να διατυπώσουν τις σκέψεις τους βασίζονταν κατά κύριο λόγο αφενός μεν στα κείμενα του Αριστοτέλη (384π.Χ. – 322π.Χ.) και του Κικέρωνα  (106π.Χ. – 43π.Χ.), αφετέρου δε στον Άγιο Αυγουστίνο (354μ.Χ. –  430μ.Χ). Την περίοδο της Αναγέννησης οι λόγιοι δέχθηκαν πολλές επιδράσεις από το ουμανιστικό κίνημα καθώς επίσης και από αρχαίους και Ρωμαίους συγγραφείς.

Ο Θωμάς Ακινάτης (1225μ.Χ. –  1274μ.Χ.) γεννήθηκε στη Νότια Ιταλία, αλλά έζησε τα περισσότερα χρόνια του στο Παρίσι. Από νωρίς εντάχθηκε στο Τάγμα των Δομινικανών και δίδαξε θεολογία στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων. Ο Ακινάτης χαρακτηρίζεται ως ένας σημαντικός φιλόσοφος και θεολόγος του σχολαστικισμού και διδάσκαλος της Εκκλησίας για τους καθολικούς. Στα σημαντικότερα έργα του συγκαταλέγεται η φιλοσοφική πραγματεία «Summa Theologiae» που συγγράφηκε μεταξύ του 1265 και 1274.

Ο Ακινάτης στα πλαίσια της σχολαστικής φιλοσοφίας διατύπωσε σκέψεις περί πολιτικής και ηθικής τις οποίες βάσιζε κυρίως σε απόψεις του Αριστοτέλη και του Αγίου Αυγουστίνου, ενώ έλαβε και στοιχεία από το ρωμαϊκό δίκαιο. Οι θέσεις που υιοθέτησε σχετικά με την πολιτική θεωρία επικεντρώθηκαν στη θεώρηση της ύπαρξης του αιώνιου/θεϊκού δικαίου, του φυσικού δικαίου και του θετικού/ανθρωπίνου δικαίου. Αναφορικά με θέματα ηθικής οι ανθρώπινες πράξεις όφειλαν να κατατείνουν σε έναν σκοπό, την ευδαιμονία του ατόμου και γενικά «…το αγαθό πρέπει να γίνεται και να επιδιώκεται, το κακό να αποφεύγεται…».

Το θεϊκό δίκαιο κατά τον Ακινάτη δημιουργήθηκε από τον ίδιο το Θεό, αποτελούσε τον Λόγο του και όλα τα δημιουργήματα κυβερνώνται από αυτό.Το δίκαιο αυτό θεωρείτο ανώτερο του φυσικού και του ανθρωπίνου και η ύπαρξή του αναγκαία και επιβεβλημένη, όπως περιγράφεται στη «Summa Theologiae».Αποτελούσε την πρώτη αρχή που καθόριζε και κατηύθυνε όλες τις πράξεις των ανθρώπων προς την επίτευξη του τελικού σκοπό που ήταν η προσέγγιση της ευδαιμονίας ενώ ταυτόχρονα θεωρείτο οδηγός αυτών.

Η έννοια του φυσικού δικαίου ήταν πρωτότυπη στη σκέψη του Ακινάτη διότι σχετιζόταν άμεσα με την ίδια τη φύση του ανθρώπου, όπως αυτή είχε δημιουργηθεί από το Θεό.Ο άνθρωπος συμμετείχε στο σύμπαν του θεϊκού δικαίου όμως η φύση του, την οποία είχε προικίσει ο Θεός με λογική σκέψη και όχι μόνο με πάθη και ένστικτα, την ενσωμάτωνε στις προσταγές του φυσικού δίκαιου. Το φυσικό δίκαιο εντάσσεται στο θεϊκό δίκαιο αλλά εξειδικεύεται σύμφωνα με τις φυσικές τάσεις του ανθρώπου και ειδικότερα με την έλλογη σκέψη από την οποία διακατέχεται αυτός.

Το θετικό δίκαιο αποτυπωνόταν στις πράξεις της κοσμικής εξουσίας οι οποίες σύμφωνα με τον Ακινάτη δεσμεύονταν από το φυσικό δίκαιο.Οι κανόνες που έθετε προέκυπταν βάσει της ανθρωπινής λογικής προερχόμενες από το φυσικό δίκαιο και είχαν δεσμευτικό ρόλο για την κοινωνία.Οι κανόνες αυτοί όπως ετίθεντο από τους κυβερνώντες είχαν σκοπό να ωθούν τους πολίτες στην αρετή και το αγαθό και γενικότερα στην επίτευξη του κοινού καλού αυτών και της κοινωνίας.

Η τυπολογία αυτή του δικαίου όπως τη θεώρησε ο Ακινάτης εντάσσεται εντός του χριστιανικού πλαισίου της εποχής. Ωστόσο η σημαντική θέση που κατέχει η ανθρώπινη λογική  στο σύστημα αυτό ήταν εμφανής.

Η ηθική θεωρία του Ακινάτη βασιζόταν στην έννοια της ευδαιμονίας στην οποία όφειλαν να στοχεύουν όλες οι ανθρώπινες πράξεις και θεωρείτο ως προσέγγιση του Θεού.Για να γίνει όμως εφικτός ο ευδαιμονικός βίος θα έπρεπε η ζωή των ανθρώπων να υπακούει στις προσταγές του θεϊκού δικαίου και στη λογική τους. Η φρόνηση αυτή του ανθρωπίνου είδους ώθησε τον Ακινάτη να υιοθετήσει απόψεις του Αριστοτέλη σχετικά με το ότι ο άνθρωπος θεωρείτο κοινωνικό και πολιτικό ον και ότι εκ φύσεως επιθυμούσε την ευδαιμονική ζωή. Ως εκ τούτου για να μπορέσει ο άνθρωπος αφενός μεν να ευδαιμονήσει, αφετέρου δε να χειρίζεται τα φυσικά του ένστικτα με μέτρο, όφειλε να δημιουργήσει κοινωνίες με θεσμούς διακυβέρνησης και συστήματα δικαίου.

Το φυσικό δίκαιο και η εφαρμογή αυτού, δηλαδή το θετικό, έρχονταν να διασφαλίσουν τις φυσικές τάσεις των ανθρώπων. Το φυσικό δίκαιο σύμφωνα με τον Ακινάτη δε μπορούσε να αλλάξει ως προς τις πρωταρχικές αρχές του αλλά μπορούσε να συμπληρωθεί από τις εκάστοτε συνθήκες, ενώ το θετικό δίκαιο υποτασσόταν στο φυσικό και για να θεωρηθεί έγκυρος ένας ανθρώπινος νόμος θα όφειλε να μην αντιβαίνει στις αρχές του φυσικού δικαίου.Επιπρόσθετα  οι κανόνες του θετικού δίκαιου είχαν ρόλο παιδευτικό, αφού μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας ωθούσαν τον άνθρωπο να προσεγγίσει τον υπέρτατο σκοπό του, δηλαδή το Θεό, και τον απέτρεπαν από το να διολισθήσει προς το κακό.

Αναφορικά με την πολιτική του σκέψη ο Ακινάτης προσπάθησε να συγκεράσει την εκκλησιαστική με την κοσμική εξουσία. Πίστευε ότι η κοσμική εξουσία ήταν απαραίτητο να θεωρείται ισότιμη με την εκκλησιαστική αφενός μεν διότι ήταν στη φύση του ανθρώπου να δημιουργεί κοινωνίες, αφετέρου δε αποτελούσε το μέσο για την επίτευξη του ευδαιμονικού βίου. Τα σχέδια διακυβέρνησης μίας πολιτείας όφειλαν να προέρχονται από το αιώνιο δίκαιο του Θεού και οι νόμοι της δημόσιας εξουσίας να εκπορευόται από αυτό μέσω της λογικής. Ουσιαστικά οι νόμοι της πολιτείας είχαν καταναγκαστικό χαρακτήρα για όλους, προέκριναν το κοινό καλό της κοινωνίας έναντι του ατομικού και διαφύλατταν την δικαιοσύνη και την ειρήνη.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Aquinas, Th., “Summa Theologiae”, Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita, t. 6-7: Prima secundae Summae theologiae, (Ex Typographia Polyglotta S. C. de Propaganda Fide, Romae, 1891-1892), μτφρ. Γ. Στείρης (αδημοσίευτο).

Coleman, J., Ιστορία της πολιτικής σκέψης, τόμος Β: Από τον Μεσαίωνα μέχρι την Αναγέννηση, Κριτική, Αθήνα 2006.

https://en.wikipedia.org/wiki/Summa_Theologica