Μία σειρά από προβλήματα άρχισαν να εμφανίζονται ήδη από την δεκαετία του 1960 στις δυτικές κοινωνίες που κατέστησαν το καθεστώς του φορντισμού υπό κρίση και κατ’ επέκταση επηρέασαν τις δομές των πόλεων. Από την μία μεριά η οικονομία βρισκόταν υπό ύφεση δεδομένου ότι μειωνόταν η βιομηχανική παραγωγή, δεν πραγματοποιούνταν επιπλέον επενδύσεις, το κόστος των πρώτων υλών αυξανόταν, ενώ από την άλλη υπήρξαν κοινωνικές αναταραχές που είχαν να κάνουν με εργατικές κινητοποιήσεις και γενικότερα αιτήματα για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. Αυτά είχαν ως συνέπεια στις πόλεις που ήταν μεγάλα βιομηχανικά κέντρα να υπάρξει ραγδαία αποβιομηχάνιση αφού πολλές μονάδες έκλειναν ή μετεγκαθίσταντο, αυξήθηκε η ανεργία του ενεργού πληθυσμού και υποβαθμίστηκαν πολεοδομικά συγκροτήματα. Η μεγαλύτερη υποβάθμιση παρατηρήθηκε στα κέντρα των μεγάλων πόλεων και σε περιοχές που ήταν εμφανής η αποβιομηχάνιση.

Η κρίση αυτή επέφερε οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αναδιαρθρώσεις και το νέο «καθεστώς συσσώρευσης» που εδραιώθηκε ήταν της «ευέλικτης συσσώρευσης» (Flexible accumulation), το οποίο έδινε έμφαση στην ευελιξία των τρόπων παραγωγής. Κύρια χαρακτηριστικά του νέου καθεστώτος ήταν μεταβολές στις εργασιακές σχέσεις, η δυναμική είσοδος των νέων τεχνολογιών στον τρόπο παραγωγής των βιομηχανικών μονάδων, με αποτέλεσμα να παράγονται νέα και διαφοροποιημένα προϊόντα, ενώ τέλος υφίσταται ευελιξία στην παραγωγή, η οποία ικανοποιούσε τη ζήτηση όποτε απαιτείτο. Σημαντικός παράγοντας επίσης ήταν η βελτίωση της δικτύωσης συνεργασιών της κάθε επιχείρησης με άμεση συνέπεια τη μείωση του λειτουργικού κόστους και η έμφαση στην έρευνα και ανάπτυξη νέων καινοτόμων και ποιοτικών προϊόντων. Ευελιξία, επίσης, χαρακτήριζε και τα θέματα της εργασίας με τον καταμερισμό αυτής, την υποστήριξη της δημιουργικότητας και εξειδίκευσης των εργατών και την συνεχή εκπαίδευση και κατάρτισή τους.

Οι διαρθρωτικές αυτές αλλαγές είχαν ως αποτέλεσμα μία γενικότερη αναδιάταξη της οικονομίας σε παγκόσμιο επίπεδο οι οποίες επέφεραν χωρικές επιπτώσεις δεδομένου ότι με την ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου οι βιομηχανικές μονάδες από τις περιφέρειες του δυτικού κόσμου μετακινήθηκαν ή ιδρύθηκαν σε περιφέρειες των αναπτυσσόμενων χωρών αναζητώντας χαμηλότερο λειτουργικό κόστος και νέες αγορές. Από την άλλη οι βιομηχανικές μονάδες άλλαξαν μορφή δεδομένου ότι πλέον δεν ήταν καθετοποιημένες αλλά υποδιαιρούνταν σε μικρότερα τμήματα και κυριαρχούσε το σύστημα των υπεργολαβιών, ενώ για τη λειτουργία τους απαιτείτο λιγότερο προσωπικό και η χωροθέτηση τους ήταν πιο ευέλικτη. Επιπλέον αναπτύχθηκαν ραγδαία επιχειρήσεις σε τομείς, όπως των υπηρεσιών, για παράδειγμα του λιανικού εμπορίου, του χρηματοπιστωτικού τομέα και της ψυχαγωγίας, ενώ ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στη βιομηχανία της γνώσης με την δημιουργία μονάδων σχεδιασμού και έρευνας.

Ως εκ τούτου ο διαφοροποιημένος χαρακτήρας της νέας επιχειρηματικής μονάδας εντός του καθεστώτος της «ευέλικτης συσσώρευσης» είχε ως αποτέλεσμα τη χωρική αναδιάρθρωση των βιομηχανικών πόλεων του δυτικού κόσμου και τη μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων. Τα κέντρα των πόλεων και οι περιφέρειές τους διαφοροποιήθηκαν αφού πολλές από τις κλασσικές βιομηχανίες δεν είχαν την ανάγκη να βρίσκονται κοντά στο εργατικό δυναμικό και μετακινήθηκαν στην περιφέρεια ή έκλεισαν. Επιπλέον εντός των πόλεων με την προσέλκυση νέων επενδύσεων δημιουργήθηκαν νέα κέντρα χωροθέτησης και συγκέντρωσης εγκαταστάσεων οι οποίες πέραν της  βιομηχανικής παραγωγής είχαν προσανατολισμό στην παροχή υπηρεσιών και σε κλάδους υψηλής τεχνολογίας. Ομοίως σε περιοχές που είχαν υποβαθμιστεί λόγω της αποβιομηχάνισης πραγματοποιήθηκαν αναπλάσεις, περιβαλλοντικές βελτιώσεις του αστικού ιστού, ιδρύθηκαν πανεπιστημιακά ιδρύματα και καθορίστηκαν ζώνες αναψυχής, ψυχαγωγίας και τουρισμού. Χαρακτηριστικά παραδείγματα πόλεων της βόρειας Ευρώπης που οι δομές τους άλλαξαν τα τελευταία χρόνια είναι πόλεις του Ηνωμένου Βασιλείου με προεξέχουσα το Λονδίνο, καθώς επίσης στην Ολλανδία το Rotterdam και στη Γερμανία το Hamburg.

Οι οικονομικές και κοινωνικές αναδιαρθρώσεις έχουν επιφέρει μεταβολές στις χωρικές δομές των πόλεων του δυτικού κόσμου και ειδικότερα σε αυτές που ήταν έκδηλη η εκβιομηχάνιση. Από την άλλη όμως και στα πλαίσια της «χωρο-κοινωνικής διαλεκτικής» ομοίως οι ιδιαίτερες κοινωνικές και πολιτιστικές δομές των πόλεων αυτών επηρέασαν τη μορφή της οικονομικής ανάπτυξης που είχαν και προσάρμοσαν στα δικά τους δεδομένα το νέο καθεστώς συσσώρευσης.

Με την ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και ανταγωνισμού το καθεστώς του φορντισμού εξαπλώθηκε και σε άλλες χώρες πέραν αυτής που το δημιούργησε. Η επέκτασή του δεν ήταν ομοιογενής και ανάλογα με τις ιδιαίτερες κοινωνικές ή εργασιακές σχέσεις που επικρατούσαν αποκτούσε άλλη μορφή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν το φαινόμενο της προαστικοποίησης των εύπορων τάξεων που εμφανίσθηκε σε μεγάλη ένταση στις φορντικές πόλεις των Ηνωμένων Πολιτείων, ενώ αντίθετα το φαινόμενο αυτό δεν ήταν τόσο έντονο στις Ευρωπαϊκές βιομηχανικές πόλεις λόγω των ποικίλων κοινωνικών πολιτικών που εφαρμόστηκαν.

Από την άλλη σε καθεστώτα «ευέλικτης συσσώρευσης» εμφανίστηκαν πιο σύνθετες χωρικές δομές. Η ραγδαία ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών και των βιομηχανιών, σχεδιασμού και υψηλής τεχνολογίας είχε ως αποτέλεσμα ένα διαχωρισμό στη χωροθέτηση βιομηχανιών. Οι επιχειρηματικές μονάδες που προσέφεραν υπηρεσίες για τις οποίες απαιτούνταν εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό διατηρήθηκαν στις περιφέρειες των δυτικών οικονομιών, ενώ αντίθετα οι βιομηχανικές μονάδες εφαρμογής του σχεδιασμού και παραγωγής του καταναλωτικού προϊόντος στις οποίες δεν απαιτούνταν ιδιαίτερα εξειδικευμένο προσωπικό μεταφέρθηκαν σε χώρες του τρίτου κόσμου ή γενικά σε περιφέρειες με χαμηλό κόστος εργασίας.

Επιπρόσθετοι παράγοντες που επηρέασαν τη μορφή του νεοφορντικού καθεστώτος ήταν η ιδιαιτερότητα του κάθε τόπου και η ιστορικότητά του, ενώ μεγάλης βαρύτητας ήταν και η ευελιξία στη χωροθέτηση που είχαν πλέον οι νέας μορφής επιχειρηματικές μονάδες. Κάθε τόπος έχει τις ιδιομορφίες του που άπτονται κοινωνικών και πολιτιστικών θεμάτων αλλά και χωροταξίας, οι οποίες επηρεάζουν τη μορφή των οικονομικών τους δραστηριοτήτων και των επενδύσεων που θα προσελκύσουν. Για παράδειγμα, τα συνδικαλιστικά κινήματα, η προσφορά γυναικείας εργασίας, οι περιβαλλοντικές ευαισθησίες και οι λιμενικές εγκαταστάσεις ήταν μερικοί παράγοντες που επηρέασαν ή απέτρεψαν τη χωροθέτηση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων κατά το νέο καθεστώς συσσώρευσης.

Επιπλέον υπήρχαν περιφέρειες που η ιστορικότητά τους καταδεικνύει την προσέλκυση εξειδικευμένων επιχειρηματικών μονάδων οι οποίες αποτελούσαν το κυρίαρχο στοιχείο επενδύσεων των πόλεων, όπως, για παράδειγμα, τις βιομηχανίες κεραμικών και υφασμάτων. Παρομοίως η ευελιξία στη χωροθέτηση που χαρακτηρίζει πλέον τις βιομηχανίες υπηρεσιών και η ευκολία στη μετακίνηση των εργαζομένων είχε ως αποτέλεσμα να εγκαθίστανται αυτές σε περιφέρειες που παρέχονταν οι καλύτερες προϋποθέσεις, όπως, για παράδειγμα, κατάλληλοι χώροι και υψηλές αμοιβές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι βιομηχανίες υπηρεσιών και γνώσης να εμφανίζουν μεγάλη διασπορά στο χώρο υπό το καθεστώς της «ευέλικτης συσσώρευσης».

Η ανάδυση του νέου καθεστώτος συσσώρευσης του νεοφορντισμού, ανέδειξε το γεγονός ότι η προσέγγιση των γεωγραφικών φαινομένων απαιτούσε  συνδυαστική διαχείριση. Πολλοί παράγοντες, όπως κοινωνικοί, οικονομικοί, πολιτικοί και πολιτιστικοί, πλέον συνδυάζονται για να αποσαφηνίσουν τις μεταβολές στις δομές των πόλεων. Οι πόλεις με την ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών, τις συνεργασίες και την έντονη δικτύωση των επιχειρήσεων, συμμετέχουν στο παγκόσμιο σύμπλεγμα που έχει επιφέρει η παγκοσμιοποίηση. Αυτή η παγκόσμια οικονομία έχει δημιουργήσει στις εκβιομηχανισμένες πόλεις σύνθετες χωρικές κατανομές αφενός μεν διότι οι βιομηχανίες των υπηρεσιών χαρακτηρίζονται από ευελιξία στη χωροθέτηση αφετέρου δε συνυπάρχουν σε πολλές περιπτώσεις με φορντικές επιχειρήσεις. Όμως οι νέες αυτές συνθήκες φαίνεται τουλάχιστον στις πόλεις της Ευρωπαϊκής Ηπείρου ότι τις έχουν επηρεάσει θετικά διότι οι χωρικές δομές τους έχουν μεταβληθεί προς το καλύτερο και έχουν βελτιωθεί σημαντικά οι συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Κουρλιούρος, Η. (2011). Διαδρομές στις θεωρίες του χώρου. Αθήνα: Προπομπός.

Λεοντίδου, Λ. (2011). Αγεωγράφητος Χώρα: Ελληνικά Είδωλα στους Επιστημολογικούς Αναστοχασμούς της Ευρωπαϊκής Γεωγραφίας. Αθήνα: Προπομπός.

Harvey, David (2009). H κατάσταση της μετανεωτερικότητας: Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής. Αθήνα: Μεταίχμιο

Knox, P. & Pinch, S. (2009). Κοινωνική Γεωγραφία των πόλεων. Επιμ. Θ. Μαλούτας. Αθήνα: Σαββάλας.